Althing - najstarszy parlament w Europie

Henryk Binkowski

W Polsce niedawno obchodziliśmy rocznicę 500-lecia powstania sejmu. Islandzkie początki parlamentarne sięgają lat odleglejszych, choć może nie tak dawnych jak w Grecji, która korze ni demokracji parlamentarnej może doszukiwać się aż w 508 r. p.n.e. Jednak i tak Islandczycy mają z pewnością czym się szczycić, gdyż ich parlament można uznać za najstarszy w nowożytnej Europie.

Jak było kiedyś ? 

Thing, znany już ludom wczesnogermańskim był rodzajem zgromadzenia ludowego. To właśnie podczas thingów wikingowie stanowili prawo na obszarach, które zajmowali. Althing był prawdopodobnie takim zgromadzeniem, tylko ważniejszym bowiem oprócz funkcji ustawodawczej - jak byśmy mogli to dzisiaj określić - przysługiwały mu kompetencje sądownicze. Prawo głosu mieli na nim wszyscy wolni mężczyźni, tzw. godi i ich delegaci. Althing wybierał przewodniczącego na trzy lata. 

Althing powołano w 930 roku. W przeciwieństwie do większości innych ówczesnych tworów państwowych o potrzebie jego istnienia nie decydowały względy bezpieczeństwa i obrony, ale raczej tradycje rodowe, konieczność objęcia tym samym prawem ludności zamieszkującej określone terytorium oraz stale przybywających nowych osadników. Dodatkowym, chyba istotnym powodem była zapewne chęć kontaktowania się ludzi, którzy żyli na wyspie w małych skupiskach i w dużym oddaleniu od siebie. Parlament zbierał się w Dolinie Thingvellir do 1879 roku. Zawsze latem, co roku (w najtrudniejszych latach dominacji duńskiej co dwa lata) obradowano na zboczach skał , pod gołym niebem. Althingi zbierały się początkowo na trzy dni, ale później obrady wydłużyły się nawet do trzech tygodni. 

W X wieku, wobec małego zaludnienia i trudności komunikacyjnych, władza rzeczywiście należała do Althingu, w którym z kolei największe wpływy miała grupa godich. Trzydziestu sześciu z nich stanowiło izbę ustawodawczą, zwaną Logrettą. Do izby tej dołączono później biskupów i była to najwyższa władza krajowa. Logretta dokonywała wyboru przewodniczącego Althingu. Miał on nieograniczone prawo głosu. 

Althing miał również odpowiednik izby sądowniczej, czy jak byśmy dzisiaj mogli określić, rodzaj sądu najwyższego. Godi wybierali początkowo czterech sędziów dla każdego z okręgów. W XI wieku powstała jednakże piąta izba sądowa (obok czterech okręgowych) w łonie samego Althingu. Delegowano do niej 48 sędziów. 

Ówczesny system islandzki miał unikalny charakter. Nie było w nim skutecznych ogniw władzy wykonawczej. Demokratyczny przywilej, zarówno uczestniczenia w obradach oraz decydowania w różnych sprawach przez wolnych obywateli w Althingu nie zawsze gwarantował skuteczną egzekucję prawa albowiem obywatel sam musiał realizować korzystne dla niego rozstrzygnięcia.

W XIII wieku Islandia znalazła się pod panowaniem norweskim, a składający się z 84 członków Althing utracił sporo kompetencji na rzecz króla. Logretta pozbawiona została uprawnień legislacyjnych. Dalsze jednak ograniczenie jego roli nastąpiło w kolejnym stuleciu. Wyspa popadła bowiem pod panowanie duńskie. Althing zbierał się rzadziej, a sesje były najczęściej krótkie i nie podejmowano na nich ważkich spraw. W 1800 r. całkowicie zakazano istnienia Althingu, ale już w roku 1843 dekretem królewskim przywrócono jego namiastkę. Po odbytych wyborach izba zebrała się w 1845 r. w składzie 26 posłów, z których dwudziestu delegowały wszystkie okręgi (po jednym przedstawicielu), a sześciu mianował król. 

W latach 1845-1874 jednoizbowy wówczas Althing odbył 14 regularnych czterotygodniowych lub trwających dłużej sesji. Zbierał się on już w Reykjaviku, w budynku szkoły łacińskiej. W 1851 r. zdołano nawet odbyć posiedzenie Zgromadzenia Narodowego, które debatowało nad konstytucją. Ta jednakże została przyjęta w 1874 r. i od tej pory Althing uzyskał prawo regulowania stosunków wewnętrznych, choć kraj nadal pozostawał pod panowaniem duńskim. Wprowadzenie konstytucji w życie związane było ze zwiększeniem liczby członków izby do 36. W okręgach jednomandatowych wybierano ośmiu posłów, a w jedenastu wybierano po dwóch przedstawicieli. Król duński zachował prawo delegowania 6 swoich reprezentantów. Również wtedy powrócono do podziału izby na dwie części. Jedna trzecia posłów stanowiła izbę wyższą (6 z wyboru i 6 „królewskich”). Pozostali byli w izbie niższej. Posłowie obu połączonych izb tworzyli Zjednoczony Althing. Na trwające po kilka tygodni obrady zbierano się co dwa lata, w tym od 1881 r. w nowej siedzibie, w budynku Austurvólur w Reykjaviku. 

Od 1904 r. minister do spraw Islandii zaczął urzędować na stałe na wyspie i poddany został politycznej odpowiedzialności przed Althingiem. Rok wcześniej jednak liczbę posłów zwiększono do 40. W 1908 r. wprowadzono tajność wyborów. W 1915 r. król zrezygnował z delegowania swoich przedstawicieli, a kobiety uzyskały prawa wyborcze. Do tego czasu w Althingu nie było stałych komisji., a powoływano je stosownie do bieżących potrzeb. Przypomnijmy, że nawet w kraju o tak ugruntowanej tradycji demokratycznej, jakim jest Wielka Brytania, stałe komisje w zasadzie powstały dopiero w latach siedemdziesiątych naszego stulecia. Z drugiej strony we Francji podobne komisje powstały już w 1902 r. Jeszcze przed odzyskaniem częściowej niepodległości Islandczycy ustanowili po siedem stałych komisji w każdej z izb. 

W akcie zjednoczeniowym (Sambaudslógin) podpisanym 1 grudnia 1918 r. Althingowi zagwarantowano pełnię władzy ustawodawczej w odniesieniu do spraw wewnętrznych Islandii. W dwa lata później izba składała się już z 42 członków. Rok 1934 przyniósł kolejne powiększenie Althingu o dalsze siedem poselskich foteli. A stało się to za sprawą wzrostu znaczenia na scenie krajowej partii politycznych. Wraz z tą ostatnią zmianą obniżono wiek uprawnionych do głosowania z 25 do 21 lat. Z samego tylko Reykjaviku wybierano teraz 8 posłów. 

Skoro już wspomnieliśmy o partiach, to pozwólmy sobie na   jeszcze jedną historyczną reminiscencję. Za początek istnienia partii politycznych na wyspie uważa się powstanie w 1871 roku Islandzkiego Stowarzyszenia Patriotycznego, któremu przewodził bohater narodowy, Jón Sigurdsson. Stowarzyszenie to miało w ówczesnym Althingu 17 swoich członków. Pamiętajmy jednak, że wówczas inaczej pojmowano członkostwo w partiach. Miało ono w zasadzie charakter towarzysko - informacyjny; kształt partii politycznych bliższy naszemu obecnemu rozumieniu pojawił się po 1920 roku. W czasie, gdy Dania była pod okupacją hitlerowską, Althing wybrał własny rząd. Liczba posłów po raz kolejny wzrosła w 1940 r. i wyniosła 52. 17 czerwca 1944 roku podczas specjalnej sesji odbytej w Dolinie Thingvellir proklamowano republikę. Na przestrzeni kilkuset lat Althing pozostawał zatem forum walki o niepodległość, o prawa narodowe Islandczyków, aż do uzyskania przez Islandię pełnej niepodległości. 

A jak jest dziś ?

Współczesny islandzki parlament dzieli się na dwie izby, wyższą i niższą. Podobnie jak przed laty jedna trzecia posłów zasiada w izbie wyższej, a reszta stanowi izbę niższą. Althing ma strukturę podobną do norweskiego Stortingu (choć ten jest jednoizbowy) i stanowi pewien rodzaj kompromisu pomiędzy parlamentami typu jednoizbowego i dwuizbowego. Wszyscy jego członkowie są wybierani jednocześnie i bez wskazania do której izby, na jednakowo trwającą czteroletnią kadencję. Każda z izb odrębnie wybiera przewodniczącego. Wybierany jest także przewodniczący Zjednoczonego Althingu. Podobnie jak to jest w państwach skandynawskich Islandia ma instytucję zastępcy posła. Obie izby mają w zasadzie jednakowe uprawnienia. Każda z nich ma prawo wnoszenia pod obrady projekty ustaw i rezolucji ( ustawy wymagają procedury trzykrotnego czytania, rezolucje dwukrotnego). Obie są jednakowo uprawnione do tworzenia komisji w celu rozpatrzenia określonych spraw państwowych. 

Aktualna liczba członków na mocy poprawki konstytucyjnej z 1984 r. wynosi 63 osoby ( w 1959 r. rozszerzono liczbę mandatów do 60). Zjednoczony Althing ma sześć komisji stałych, z których najważniejsze są: finansów (najliczniejsza), spraw zagranicznych, ekonomiczna i generalna. Istnieją również takie komisje jak np. do spraw uwierzytelniania dokumentów i do spraw wynagrodzeń członków Althingu. Odrębne komisje mają też poszczególne izby, w każdej z nich funkcjonuje 9 stałych komisji. W ramach parlamentu pracują również grupy partyjne. Mają one stałe siedziby, częściowo poza głównym budynkiem Althingu i obradują regularnie. 

Sesje parlamentarne trwają zwykle dwa tygodnie i są inaugurowane 10 sierpnia każdego roku. Miesiącami najintensywniejszej pracy posłów są jednak zwykle październik oraz kwiecień i maj. 

Islandia ma dość szczególny parlament. Poczynając od faktu wyboru obu izb łącznie w wyborach powszechnych, a kończąc choćby na nietypowej w innych państwach organizacji okręgów wyborczych, które nie pokrywają się z podziałem terytorialnym kraju i są ściśle określone w konstytucji. 

Bierne i czynne prawo wyborcze od 1984 r. mają obywatele islandzcy, którzy ukończyli 18 lat (wcześniej w 1968 r. obniżono ten próg do lat 20) i mieszkają stale w kraju. Każdy może zgłosić kandydaturę, niezależnie, czy jest członkiem partii politycznej, czy też nie. Później jednak wybrany już kandydat winien określić, którą partię pragnie reprezentować. Kandydat zgłaszany w Reykjaviku musi uzyskać poparcie wyborców poprzez zebranie stu podpisów, ale już poza okręgiem stołecznym wystarczy mieć ich dwanaście na liście zgłoszeniowej. 

System wyborczy zmieniany był wielokrotnie, w tym sześć razy pomiędzy 1959 i 1987 rokiem. Stanowi on kompromis pomiędzy dążeniami terenu i stolicy, w której zamieszkuje większość elektoratu. Nowelizacje jakie są w nim dokonywane wynikają głównie ze wzrostu liczby ludności oraz ze zmian jej rozmieszczenia. Tradycyjnie preferowane okręgi wiejskie uszczuplają swoją pozycję na rzecz decydujących o losach kraju okręgów miejskich, zwłaszcza stolicy. 

Wskażmy na fakt, że zgodnie z zapisami konstytucji władza ustawodawcza sprawowana jest w Islandii zarówno przez parlament, jak i prezydenta. Kolejnych czworo prezydentów republiki nie wykazywało się specjalną aktywnością na tym polu. Szczególnie charakterystyczne było pod tym względem szesnaście lat urzędowania pani Vigdis Finnbogadóttir. Jednakże obecny, piąty prezydent po roku pracy od ostatnich wyborów wydaje się być zainteresowany odgrywaniem aktywniejszej roli również w dziedzinie ustawodawstwa. Althing także stara się brać pod uwagę niektóre jego zamierzenia i nie zamierza chyba pomniejszać swojej wypracowanej przez wiele lat pozycji. Ale z pełniejszymi ocenami rozwoju sytuacji należy jeszcze poczekać. 

Jednym z najważniejszych prerogatyw Althingu jest powoływania stałych kontrolerów finansów państwa. Inne, już typowe jego uprawnienia wiążą się z zatwierdzaniem budżetu. Althing może to uczynić podczas połączonego posiedzenia obu izb i w obecności ponad połowy liczby posłów. Ustawy dotyczące budżetu i innych spraw finansowych wymagają akceptacji dwóch trzecich ogólnej liczby posłów. Inne projekty ustaw przyjmowane są zwykłą większością głosów w drodze ich trzykrotnego czytania w każdej z izb. Jeśli w izbie, która zaproponowała projekt nie zgłoszono poprawek, zostaje on bezpośrednio skierowany do izby drugiej. Uchwalone już ustawy, by mogły wejść w życie wymagają podpisów prezydenta i odpowiedniego ministra. Jest to istotne, formalne ograniczenie kompetencji Althingu, gdyż brak podpisu prezydenckiego pod ustawa prowadzi wprost do rozpisania referendum narodowego. Takie przypadki w praktyce życia politycznego na wyspie jednak nie mają miejsca. 

Althing, jako ciało ustawodawcze może wykorzystywać swoją nadrzędność w stosunku do rządu przede wszystkim w finansach i podatkach, o których tylko on wyłącznie rozstrzyga. Znaczenie interpelacji, zapytań, etc. jest w bieżącym życiu politycznym Islandii nieco mniej istotne W okresie pomiędzy ostatnimi dwiema wojnami światowymi w Althingu najliczniej były reprezentowane siły konserwatywne, grupujące się wokół największego islandzkiego ugrupowania politycznego, Partii Niepodległości. Drugą siłą pozostawała Partia Postępowa, centrowa, o rodowodzie chłopskim. Trzecia część mandatów przypadała lewicy. 

Po drugiej wojnie światowej konserwatyści nadal pozostawali główną siłą w parlamencie. Wpływy Partii Postępowej uległy pewnemu ograniczeniu. Wzrosło znaczenie lewicy i ugrupowań reprezentujących polityczne i socjalne interesy kobiet. Było ono zwłaszcza silne w okresach kryzysów społeczno-gospodarczych. 

W wyborach odbytych w 1991 roku poszczególne partie uzyskały następujące liczby mandatów: Partia Niepodległości - 26, Partia Postępowa - 13, Partia Socjaldemokratyczna - 10, Związek Ludowy - 9 i Sojusz Kobiet - 5. Ostatnie wybory z 1996 roku nie spowodowały istotniejszych przesunięć na politycznej scenie. Wyborcy zdecydowali o następującym podziale miejsc parlamentu: Partia Niepodległości otrzymała 25 mandatów, Partia Postępowa -15, Związek Ludowy - 9 (liderem tej lewicowej partii był obecny prezydent), Partia Socjaldemokratyczna - 7, Ruch Ludowy - 4 i Sojusz Kobiet - 3. Choć poparcie dla tego ostatniego ugrupowania zmalało, to i tak w 63 - osobowym Althingu zasiada obecnie najwięcej, bo 16 pań w jego historii.

Na zakończenie naszej wędrówki po historii i dniu dzisiejszym islandzkiego parlamentu zapoznajmy się jescze z jego siedzibą. Jak pisaliśmy na początku Althing przez kilkaset lat zbierał się w Dolinie Thingvellir. Dopiero w 1879 roku zdecydowano o budowie odrębnej i samodzielnej siedziby „pod dachem”. W latach 1880-1881 powstał budynek, który Althing dzielił z Biblioteką Narodową, a po jej przeniesieniu w latach 1911-1940 z uniwersytetem. W 1895 r., w 15 rocznicę odrodzenia parlamentu narodowego i w 1908 r. dokonano rozbudowy gmachu w jego części południowej oraz założono ogród. Dzisiaj stary budynek już nie wystarcza nawet na potrzeby tak niedużego państwa jakim jest Islandia i obok niego do Althingu należy szereg sąsiednich gmachów, w których usytuowano kancelarie i pomieszczenia do pracy dla komisji parlamentarnych i klubów partyjnych. 

Islandczycy pamiętają o swojej przeszłości i celebrują najważniejsze historyczne fakty. A fakty te często dotyczą ich parlamentu. Dlatego też takie uroczystości, jak obchody 1000 - lecia parlamentu w 1930 roku, ustanowienie republiki w 1944 roku, jedenaście wieków zasiedlenia wyspy w 1974 roku, czy 50 - lecie republiki obchodzone w 1994 roku skupiły uwagę dziesiątek tysięcy obywateli kraju i kazały im osobiście brać w tych wydarzeniach udział, choć pogoda nie zawsze sprzyjała festynom i zabawie pod gołym niebem. Islandczycy po prostu kochają swój kraj.